લોહીની સગાઈ

-ઈશ્વર પટેલીકર

(સાદર ઋણસ્વીકાર : 'માતૃમિહમા'માંથી)

મંગુને ગાંડાના દવાખાનામાં મૂકવાની સલાહ લોકો અમરતકાકીને આપતા ત્યારે એમની આંખમાં ઝળહળ્યાં આવી જતાં અને દરેકને એ એક જ જવાબ આપતાં : હું મા થઈને ચાકરી ન કરી શકું તો દવાખાનાવાળાને શી લાગણી હોય ? ખોડા ઢોરને પાંજરાપોળમાં મૂકી  આવવા જેવું જ એ તો કહેવાય.

અમરતકાકીની આ ગ્રંથિ જાહેર થઈ ગયા પછી કોઈ એમને એવી વાત કરતું નહીં. જન્મની ગાંડી ને મૂંગી દીકરીને એ રીતે  ઉછેરતાં, ચાકરી કરતાં, અને લાડ લડાવતાં એ પ્રત્યક્ષ જોઈ લોકો એમનાં વખાણ પણ કરતાં કે આવી રીતે ગાંડી દીકરીને તો અમરતકાકી જ ઉછેરી શકે! બીજાને ઘેર હોય તો ભૂખીતરસી ક્યારની મરી ગઈ હોય અને જીવતી હોય તો પણ આવું હૃષ્ટપુષ્ટ શરીર તો ન જ હોય.

મંગુ સિવાય અમરતકાકીને ત્રણ સંતાનો હતાં : બે દીકરા અને એક દીકરી. દીકરા ભણીને શહેરમાં ધંધે વળગ્યા હતા, દીકરી પરણીને સાસરે રહેતી થઈ હતી. અમરતકાકી એ ત્રણે સંતાનોને વીસરી ગયાં હોય તેમ એમનું સમગ્ર માતૃત્વ મંગુ ઉપર અભિષેક કરતું હતું. એટલે રજાઓમાં દીકરાઓ અવારનવાર ઘેર આવતાં એમનું  ઘર બાળ પૌત્ર-પૌત્રીઓથી ખિલખિલાટ હસી ઊઠ્યું. છતાં દાદીમા તરીકે અમરતકાકી હરખપદૂડાં થઈ જતાં નહિ. ભાગ્યે જ બાળકોને એ તેડતાં, રમાડતાં કે લાડ કરતાં.

માના આ વર્તન  વિશે દીકરાઓને કંઈ લાગતું નહિ, પણ વહુઓ સમસમી જતી. બંને વહુઓની પતિ આગળ આ એક જ ફરિયાદ હતી. દીકરાનાં બાળકો એમને દીઠાં ગમતાં નથી. અને ગાંડા હીરાને છાતીએથી અળગો કરાતો નથી!

માતૃત્વની લાગણમાં ખેંચાઈ વહુઓ અમરતકાકીને અન્યાય કરી બેસતી એટલું જ, બાકી દીકરીનાં બાળકો પ્રત્યે પણ એમનું વર્તન એવું જ હતું. એ કારણે, વહુઓ પતિ આગળ બબડીને જ્યારે રહી જતી ત્યારે દીકરી માને મોંએ જ સંભળાવી દેતી, મંગુને  ખોટાં લાડ લડાવીને તેં જ વધારે ગાંડી કરી મૂકી છે. ટેવ પાડીએ તો ઢોરનેય ઝાડોપેશાબ કરાય અને ક્યાં ન કરાય તેનું ભાન આવે છે, તો બાર વર્ષની છોડી ગમે તેટલી ગાંડી હોય પણ એને ટેવ પાડી હોય તો શું એટલું ભાન ન આવે ? એ મુંગી છે પણ કંઈ બહેરી નથી કે આપણું કાને ન ધરે. ભૂલ કરે તો બે લપડાક ચોડી દીધી હોય તો બીજી વખત તરત ભાન રાખે.

દીકરી આગળ કંઈ બોલે તે પહેલાં અમરતકાકીની આંખો વરસવા માંડતી. દીકરીનું હૈયું પણ ભરાઈ આવતું. પરંતુ કઠણ કાળજું કરી એ મનનો ડૂમો કાઢી નાખતી, તું જાણે છે કે દીકરીને લાડ કરી સુખી કરું છું પણ યાદ રાખજે કે તું જ એની સાચી  વેરણ છે. તું કંઈ કાયમ બેસી રહેવાની નથી. ભાભીઓને  પનારે પડશે ત્યારે રોજ એનાં મળમૂતર ધોવા જેટલી કોઈ આળપંપાળ નહિ કરે અને એ દુ:ખી થઈ જશે. સહેજ અટકીને ધીમે સાદે એ કહેતી, કહેવત છે એ ખોટી નહિ, કે  પારકી મા જ કાન વીંધે.

દવાખાનામાં  મૂકવાથી ડાઈ નહિ થવાની હોય તો નહિ થાય, પણ ઝાડાપેશાબ અને કપડાંનું ભાન આવશે તોય બસ છે.

ભાઈઓના ઘરમાં ભગવાને ધાન ઘણું આપ્યું છે, ભાભીઓ ટંકે ખાવા ન આપે એવી કજાત પણ નથી.

અમરતકાકી લોકોને દવાખાના અંગે  પાંજરાપોળની ઉપમાં આપતાં ત્યારે લોકો પરાયા તરીકે જે કહી શકતા નહીં તે દીકરી કહી નાખતી, દવાખાનું પાંજરાપોળ જેવું હશે અને કદાચ મંગુ મરી ગઈ તો એના અને કુંટુંબનો છુટકારો થશે !

મંગુના મોતને અમરતકાકી પણ છુટકારો માનતાં હતાં, જો એ કુદરતી રીતે આવે તો. પરંતુ બેદરકારી બતાવી એને જાણીજોઈને મોત ભણી ધકેલવાનો વિચાર એમને અસહ્ય લાગતો. સ્વાર્થનું તો સૌ સગું. દીકરા કમાતાધમાતા હોય, દીકરી સાસરે હિંડોળાખાટે ઝૂલતી હોય ત્યારે હું મા થતી જાઉં એનો કંઈ અરથ નથી. મંગુની  સાચી મા બની રહું ત્યારે જ મારી લોહીની સગાઈ ખરી. એટલે દીકરી કહે કે દીકરાઓ કહે તો પણ મંગુને દવાખાના દ્વારા મોત ભણી ધકેલવા અમરતકાકી તૈયાર ન હતાં.

દીકરાઓ માના આ ભાવને સમજી ગયા હતા એટલે કોઈ વખતે એવી વાત કરતા નહિ. વળી, ઉચાટ કરવાનો અર્થ પણ ન હતો, કારણ કે ત્રણ ગોરા નિષ્ણાત દાક્તરોએ એકમત થઈ નિદાન જાહેર કર્યું હતું કે મટે એવું નથી. ફક્ત દીકરાઓના મનમાં એક વસવસો હતો કે કોઈ તાલીમ પામેલી નર્સ કે દાક્તરની દેખરેખ નીચે એને રાખી હોય તો ટેવને લીધે કદાચ એને ઝાડાપેશબ ને કપડાંનું ભાન આવે. પરંતુ એવી સગવડ ઘર આગળ કરી શકાય તેમ હતું નહિ એટલે એ મૌન રહ્યા હતા.

છતાં અમરતકાકીએ એમની શ્રદ્ધા પ્રમાણેના ઉપચાર ચાલુ રાખ્યા હતા. દવા કરનારાઓ વણનોતર્યા ઘેર આવી પહોંચતા. શિલાજિત વેચનારા કે હિંગ વેચનારા મંગુને ગાંડી જાણતાં પોતે દવા જાણે છે તેવો દાવો કરતાં. અમરતકાકી માનતાં કે હજાર ઉપચાર કરીએ ત્યારે એક ટીકી લાગી જાય. એટલે બીજાને  મન ગાંડીઘેલી વાત એ ગંભીરતાથી સાંભળતાં અને શ્રદ્ધાથી એનો અમલ કરતાં. જોશીઓ અને ભૂવાઓ પણ અવારનવાર વહારે ધાતા. એક જોશીએ ભાખ્યું હતું કે, આવતા માગશર મિહનામાં એની દશા બદલાય છે એટલે સારું થઈ જશે. ત્યારથી માગશર મહિનો અમરતકાકીનો આરાધ્યદેવ બની ગયો ગતો.

માગશર મહિને તાકડે મંગુને ચૌદ વર્ષ પૂરાં થઈ રહેતાં હતાં. એટલે કોઈ ડાહ્યું માણસ જે તરંગે  ન ચડી જાય તેવા તરંગે અમરતકાકી ચડી જતાં : ચૌદમું ઊતરતાં કમુને પરણાવેલી, મંગુ ડાહી હોત તો આજે એના  વિવાહનું પણ નક્કી થઈ ગયું હોત. જો માગશર મહિનામાં એને મટે તો...મૂઈનું રૂપ તો એવું છે કે મુરતિયો એને જોતાં સામો હા પાડી દે !

અને જાણે એને મડ્યું હોય તેમ એ લગ્નની યોજના વિચારવા મંડી જતાં-કમુ વખતે ઘરની સ્થિતિ આજના જેટલી  સારી ન હતી. આજે બે ભાઈઓ શહેરમાં મબલક કમાયા છે, પાણીની પેઠે પૈસો વાપરે છે. પછી મંગુના લગ્નમાં હું શું કામ પાછું વાળીને જોઉં !

એક વખત મંગુ ડાહ્યાની માફક ચોકડીમા પેશાબ કરવા બેઠી તેથી હરખાઈ જતાં અમરતકાકીએ દિવસો સુધી દરેક આગળ પારાયણ કર્યું, જોશીનું કહેવું સાચું પડશે. મંગુ કોઈ વખત નહિ ને આ વખત એની મેળે ચોકડીમાં પેશાબ કરવા બેઠી !

સાંભળનારને ગળે આ વાત ઊતરવી મુશ્કેલ હતી, કારણ કે એ સાંભળતી વખતે મંગુ પેશાબ કરી ભીની માટી આંગળી વડે ખોતરતી નજરે પડતી ! અમરતકાકીની નજર એ ભણી જતાં ડાહી દીકરીને શિખામણ આપતાં હોય તેમ ધીમેથી કહેતાં, મંગુ, એવું ગંદું ન કરાય, હોં બેટાં !

મંગુને ધૂમ આવે ને ઊભી થઈ જતી તો એમને નવી વાત મળી જતી. મેં કહ્યું તે સમાણી ડાહ્યાની માફક ઊભી થઈ ગઈ !

આમ, અમરતકાકીનો  આશાભર્યો માગશર મહિનો આવ્યો છતાં મંગુ ડાહી તો ન થઈ. પણ શહેરના કન્યા-વિદ્યાલયમાં  ભણતી ગામની એક દીકરી કુસુમ ગાંડી થઈ ગઈ. મંગુની માફક એને પણ ઝાડાપેશાબનું ભાન ન રહ્યું. અમરતકાકીને એથી દુ:ખ તો થયું, પણ સાથેસાથે સંતોષ પણ થયો કે ડાહીડમરી છોડી ગાંડી થતાં આવું ભાન ગુમાવી બેસે તો જન્મથી ગાંડી મંગુને  બિચારીને એવું ભાન ન હોય તો એમાં શી નવાઈ ?

કુસુમને દવાખાનામાં મૂકવાનું નક્કી થયું એ  સમાચાર જાણી અમરતકાકીને ઓછુ આવ્યું કે એની મા જીવતી હોત તો એને દવાખાને મૂકવા ન દેત. મા વગર બધું સૂનું કહ્યું છે તે ખોટું નહીં. એ સાથે પોતાની દ્રશ્ય એમને કંપાવી ગયું.

પહેલા મહિનાને અંતે કુસુમને સારો ફાયદો થયો તેવા સમાચાર આવ્યા. એને બાંધી મૂકવી પડતી તે હવે ચૂટી ફરે છે છતાં તોફાન કરતી નથી, ઝાડાપેશાબનું પૂરેપૂરું ભાન આવ્યું છે. ગાંડપણ રહ્યું હોય તો ફક્ત આખો દિવસ ગાયા કરે છે એટલું જ. એ પણ બીજા મહિનામાં મટી જશે એવો દાક્તરે અભિપ્રાય આપ્યો હતો.

બીજે મહિને કુસુમને મટી ગયું. છતાં એકાદ મહિનો રહે તો સારું એવી દાક્તરની સલાહથી એને ત્રીજો મહિનો રાખવામાં આવી હતી. એ ઘેર આવી ત્યારે આખું ગામ એને જોવા ઊમટ્યું હતું. સૌથી મોખરે અમરતકાકી હતાં.

કુસુમને પૂરેપૂરી ડાહી થયેલી જોઈ અમરતકાકીને દરેક સલાહ આપવા મંડી ગયું, કાકી ! તમે મંગુને એક વખત દવાખાનામાં મૂકી તો જુઓ. જરૂર એને મટશે.

અમતકાકીએ જિંદગીમાં પહેલી વખત દવાખાનાનો વિરોધ ન કર્યો. મૂંગામૂગાં એ લોકોની સલાહ સાંભળી રહ્યા. બીજે દિવસે એમણે કુસુમને પોતાને ઘેર બોલાવી. એને પાસે બેસાડી દવાખાનાની હકીકત પૂછવા માંડી. મા દયાભાવ રાખી ચાકરી ન કરી શકે તો દાક્તર-નર્સ કરી નમ શકે એવી એમના  મનમાં જે ગાંઠ પડી ગઈ હતી તે કુસુમની વાતચીત ઉપરથી ઊકલી ગઈ. નર્સ કે દાક્તરને કોઈ કોઈ ગાંડાં તમાચા મારી જાય તો પણ એ લોકો એના ઉપર શ્રદ્ધા પણ બેઠી. નવી આસા જન્મી કે મંગુના કમરમાં દવાખાનામાં જવાથી મટે એવું લખ્યું હશે તોય કોને ખબર ? આટલા ઉપચાર કરી જોયા ત્યારે એક વધારે. નહિ મટે તો પાછી ક્યાં નથી લવાતી ?

છેવટે મંગુને દવાખાને મૂકવી એવો અમરતકાકીએ નિર્ણય કર્યો. એ માટે મોટા દીકરાને ઘેર આવી જવા એમણે પત્ર લખાવ્યો. છતાં એ નિર્ણય લીધો ત્યારથી એમની ઊંઘ ઊડી ગઈ હતી. જાણે પોતે હારીને આ કામ કરી રહ્યાં હતાં, એમ એમના મગજ ઉપર એક જાતનો ભાર જણાવા લાગ્યો હતો. દવાખાના ઉપર શ્રદ્ધા જન્મી એ એક નિમિત્ત હતું, બાકી ઊંડેઊડે બીજું કારણ ડોકિયાં કરતું એમને દેખાતું હતું.

મંગુ મોટી થતી જતી હતી, પોતાની વૃદ્ધાવસ્થા વધતી જતી હતી, વહુઓ ચાકરી નહિ કરે એની ખબર પડી ગઈ હતી; કારણ કે બેમાંથી એક વહુ હજી સુધી સાથે રહેવા આવવાનું પોતાને આમંત્રણ આપ્યું ન હતું. આજના દીકરાઓ પણ વહુઓથી દબાયેલા એ ઘેરઘેર જોતાં હતાં.  એટલે પેટના દીકરાઓની આસા પણ એમને ઝાઝી દેખાતી ન હતી, એ સ્થિતિમાં મંગુનો પ્રભુ હોય અને એને મટી જાય, કે ન મટે તો પણ જો એને દવાખાનમાં ગોઠી જાય તો મરતી વખતે પોતાને એક જાતની શાંતિ રહે કે એની ચાકરી કરનાર દુનિયામાં પારકું પણ છે ખરું.

આ વિચારવહેણ સાથે અમરતકાકીની આંખોમાંથી એટલું બધું પાણી વહી જતું કે પથારી પલળી જતી. હૈયું પોકારી ઊઠતું – ગમે તે બહારનું ભલે કાઢો પણ મૂળ વાત એટલી કે તમેય દીકરીથી થાક્યાં છો ! અમરતકાકી ઊંઘમાંથી ઝબકી જતાં, બોલી ઊઠતાં – શું હું થાકી છું ? હૈયું બમણાં જોરથી પોકારી ઊઠતું – એક વાર નહિ ને હજારવાર !

અમરતકારીને થયું, પોતે દીકરાને પત્ર લખ્યો તે જ મોટી ભૂલ કરી. એવી શી ઉતાવળ હતી કે આ શિયાળાવી ટાઢમાં એને દવાખાને ધકેલવી પડે ? રાતમાં હું એને કેટલીય વખત ઓઢાડું છું, દવાખાનામાં એમ ઘડીએ-ઘડીએ કોણ ઓઢાડશે ? ઉનાળામાં મૂકવાનું રાખ્યું હોત તો ઠીક થાત.

પરંતુ પત્ર મળતાં દીકરો આવી પહોંચ્યો. દવાખાનામાં દાખલ કરવાનો મેજિસ્ટ્રેટનો હુકમ પણ મેળવી લીધો. એક એઠવાડિયામાં જ મગુંને મૂકવા જવાનું આવી પહોંચ્યું. અમરતકાકીને ખાતરી થઈ ગઈ કે દીકરો ગાંડી બહેનને દવાખાનામાં ધકેલી વેઠ ઉતારવા માગે છે. એવું  ના હોત તો પત્ર મળતાં તરત આવી શું કામ પહોંછે ? લાગવગ વાપરીને તરત  ને તરત દાક્તર તથા મેજિસ્ટ્રેટના દાખલા કઢાવે શું કામ ? એમને થતું હતું કે હમણાં બંધ રાખવું  અને ઉનાળામાં મૂકી આવવી, પણ દીકરાને કહેતાં જીભ ઊપડતી ન હતી. એ પરાણે રજા લઈને આવ્યો હોય, દાખલાદુખલી કરાવી લીધું, હવે ના પાડું તો એને થાય કે માને બીજો ધંધો નથી !

મંગુને મૂકવા જવાનું હતું તે રાતે અમરતકાકીને  બિલકુલ ઊંઘ આવી ન હતી. સવારમાં એક વિચાર એ પણ આવ્યો કે પોતે સાથે ન જાય તો સારું. દવાખાનાવાળા દીકરીને પોતાનાથી છૂટી પાડશે એ સહેવાશે નહિ. પરંતુ દવાખાનામાં કેવી સગવડ છે એ પોતે નજરે નહિ જુએ ત્યાં સુધી મન શાંત પડે એવું ન હતું. એટલે નાછૂટકે જવા તૈયાર તો થયાં પણ મંગુને લઈ ઘર બહાર નીકળવાનું થયું ત્યારે એમના ઉપર બ્રાહ્માંડનો ભાર આવીને ઠલવાઈ ગયો. આંખમાંથી શ્રાવણભાદરવો શરૂ થયો.

નજર મંગુ ઉપર ચોંટી ગઈ હતી કે કેમેય ઊખડતી ન હતી. મંગુ એને પહેરાવેલાં નવાં કપડાંનો રંગ ધારીધારીને જોઈ રહી હતી. ગેલમાં આવી ગઈ હોય તેમ અમરતકાકી સામે જોતાં એ હસી પણ ખરી. એ સમું અમરતકાકીનું દિલ કપાઈ ગયું. ઢોર પણ એને ખીલેથી છોડી બીજે જવામાં આવે છે ત્યારે નવા ધણીને ઘેર જવા આનાકાની કરે છે. મંગુને એટલુંય ભાન ન હતું એ પ્રત્યક્ષ અનુભનતાં અમરતકાકી ઊમરા ઉપર પસડાઈ પડ્યાં. હૈયુ કકળી ઊઠ્યું – અબુધ દીકરીનું દુનિયામાં કોઈ નહિ ? સગી મા પણ એની ના થઈ !

દીકરાનું હૈયું પણ ભરાઈ આવ્યું હતું. મા સામે આંખ માંડવા જેટલી એનામાં સ્વસ્થતા ન હતી. જેટલો વિલંબ થતો હતો તેટલો ગાડી પકડવાનો સમય ટૂંકો થતો હતો. ફળિયા બહાર ડમણિયે જોડેલા બળદ પગ ઉપાડવા તળે ઉપર થઈ રહ્યાં હતા. દીકરાએ મા તરફ નજર કર્યા સિવાય લથડિયું ખાઈ પગ ઉપાડતાં કહ્યું, મોડું થાય છે. હવે નીકળવું જોઈએ. અને ફળિયા બહાર નીકળતાં એણે ધોતિયાના છેડા વતી આંખો લૂછી નાખી.

પાડોશી સ્ત્રીએ મંગુનો હાથ ઝાલી આગળ દોરી. બીજી સ્ત્રીઓએ અમરતકાકીને ટેકો આપ્યો. છેવટે કડવો ઘૂંટડો હૈયામાં સમાવી ઢીંચણ ઉપર હાથ ટેકવી એ ઊભાં થયાં. બે જણે ઝાલીને ચડાવ્યા ત્યારે એમનાથી ડમણિયામાં ચડાયું.

મંગુ ગાંડી છે એમ જાણતાં ગાડીમાં મુસાફરોને મજાનો ખોરાક મળી ગયો.

આવી ખાધેપધે સીધી છોડીને દવાખાનામાં મૂકશો એટલે મહિના દહાડામાં લાકડા જેવી થઈ જશે. ત્યાં તો ઢોરની પેઠે ટંકે જેમનું તેમનું નીર્યું એટલે બસ !

અમારા ગામમાંથી એક ડોસીને તેના દીકરા પાંચ વરસથી મૂકી આવ્યા છે પણ કશો ફેર પડ્યો નથી. ગામનું કોઈ મળવા જાય તો રડવા લાગે છે. પગે પડીને કહે છે – મને અહીંથી તેડી જાઓ. પણ આજના દીકરા લાવતા જ નથી !

એવા દીકરાઓને શું રીસતા રાખવાના ?

દીકરાઓ તો આમ સારા છે, પણ આજની વહુઓ, જાણો છો ને, પહેરીઓઢીને મહાલવું હોય એટલે વધારાનું માણસ ઘરમાં પોસાતું નથી.

આ છોડીને મા નથી ?

અમરતકાકીને આ ઘા અસહ્ય થઈ પડ્યો. આંખમાં આંસુ આવી ગયાં. કંઠ રૂંધાંઈ ગયો. શરમથી ડોકું નીચું નમી ગયું. સામે માથું નમતાં મા તરીકેનો એમનો દાવો પણ આપોઆપ વ્યક્ત થયો.

બાપ રે ! તમે મા થઈને એને ધકેલી મૂકો છો, પછી દવાખાનાવાળાનો શો દોષ કાઢવો !

અમરતકાકી જો એકલાં હોત કે દીકરાને માઠું લગવાની બીક ન હોત તો વળતી ગાડીમાં મંગુને લઈ એ ઘેર પાછાં ફર્યાં હોત. પરંતુ બીજો ઉપાય ન હતો. એટલે ભારે પગલે અને ભારે હૈયે એ દવાખાનામાં દાખલ થયાં.

મુલાકાતનો સમય હતો એટલે વચલા ખંડમાં દર્દીઓ અને એમનાં સગાંસંબંધીઓ છૂટાંછૂટાં બેઠાં હતાં. સ્વજનોએ ઘેરથી આવેલી રસોઈ ઘણાં જમતાં હતાં. કોઈ કોઈ ફળ ખાતાં હતાં. એક ગાંડા પતિ સાથે પત્ની ઘરની અને બાળકોની વાતો કરતી હતી. ગાંડી પત્નીને પતિ મળવા આવ્યો હતો તેને બાધી પડી હતી. અને બાજુમાં ઊભેલી વોર્ડની પરિચારિકાઓ તરફ નજર કરી એ ફરિયાદ કરતી હતી, આ ભૂતડીઓ મને સારાં કપડાં પહેરવા આપતી નથી. સારું ખાવાપીવા આપતી નથી, માથામાં નાખવા તેલ આપતી નથી.

અમરતકાકી તે વખતે પરિચારિકાઓ તરફ જોઈ રહ્યાં હતાં. પેલી બાઈની જે પરિચારિકા હતી તે હસીને બોલી, હવે હું તમને બધું આપીશ તમારા ધણી સારું સારું ખાવાનું લાવ્યા છે, એક વાર ખાઈ લ્યો.

પેલી ગાંડી બાઈ છણકો કરતાં બોલી, મેં દાતણ નથી કર્યું, મેં મોઢું નથી ધોયું.

અમરતકાકીએ જોયું તો એનું મોં ધોયેલું હતું. છતાં સહેજ પણ ખિજાયા વગર પરિચારિકાએ પાણીનો લોટો લાવી એનું મોં ઘોવડાવ્યું. નેપ્કિન વતી મોં લૂછી નાખ્યું. અમરતકાકીના હૈયાને ડાઢક વલી કે કામ  કરનાર લોક છે તો માયાળું.

દાક્તર ને સ્ત્રીવોર્ડ મેટ્રન આવી પહોંચ્યાં. એમરતકાકીના દીકરાએ મેજિસ્ટ્રેટનો હુકમ આપ્યો. માને સંતોષ થાય તે માટે એ સાંભળે તેમ સારી સારવાર કરવા જણાવ્યું. મેટ્રેન કહ્યું, એ બાબતમાં તમારે ચિંતા ન કરવી.

વચ્ચે અમરતકાકી બોલ્યા, બેન ! ચિંતા એટલા માટે કરવાની કે આ સાવ ગાંડી છે. કોઈ પાસે બેસીને એને ખવડાવે નહિ તો એ ખાતી નથી.... આટલું  બોલતાં એમનો કંઠ ભરાઈ આવ્યો અને વાક્ય અધૂરું રહી ગયું.

દૂર ઊભેલી પરિચારિકાઓ નજીક દોડી આવી. એક બોલી ઊઠી, તમે બા, કોઈ જાતની ફિકર કરશો નહિ. અમે એને મોંમાં કોળિયો ઘાલીને ખવડાવીશું.

ગળગળા સાદે અમરતકાકી બોલ્યાં, એ જ બેન મારે કહેવું છે. એને ઝાડાપેશાબનું ભાન નથી એટલે કપડાં બગાડે તો જોજો. નહિ તો ભીનામાં સૂઈ રહેશે તો વાયું થઈ જશે.

બીજી પરિચારિકા બોલી, રાતમાં ચારપાંચ વખત તપાસ કરવામાં આવે છે.

અમરતકાકી : રાતે બત્તી હોય તો એને ઊંધ નથી આવતી.

જેને ઊંઘ ન આવે તેને ઊંઘની દવા આપીએ છીએ.

એને બીજાં તોફાની મારે નહિ તે જોજો

તોફાની હોય તેને જુદાં રાખવામાં આવે છે. રાતે બધાને જુદીજુદી ઓરડીઓમાં સુવડવામાં આવે છે.

મળવા આવેલા મુલાકાતીઓ વિદાય લેતા ત્યારે દર્દીને અંદરના ખંડમાં લઈ જવા પૂરતું બારણું થોડું ખૂલતું. એ તક ઝડપી લઈ અમરતકાકીની નજર બે વખત અંદર ડોકાઈ રહી હતી. ત્રણચાર સ્ત્રીઓને ફગફગતા વાળે અસ્તવ્યસ્ત કપડાંમાં એમણે અંદર ફરતી જોઈ. એકે એમના ભણી નજર કરી છાતી કૂટી અને ડોળો એવો ત્રાંસો કર્યો કે એ છળી મર્યાં. એ ઉપરથી એમને અંદરનું રહેઠાણ જોવાનું દિલ થયું, માંગણી કરી,  મંગુને જે ઓરડીમાં રાખવાની હોય તે મે જોવા દ્યો.

મેટ્રને કહ્યું, અંદર કોઈને જોવા દેવાનો કાયદો નથી.

ચકળવકળ આંખે આ નવી દુનિયા જોઈ રહેલી મંગુ અમરતકાકીની સોડમાં લપાઈ ; માથે હાથ મૂકી, અમરતકાકી રોજનો વહાલસોયો બેટા શબ્દ ઉચ્ચારતા ગયાં ત્યાં એમનો  સાદ ફાટી ગયો... મરણપોક જેવી લાંબી પોક મુકાઈ ગઈ. આખું દવાખાનું એ આંક્રદમાં ડૂબી ગયું. દીકરાની આંખમાંથી ચોધાર આસું વહી ચાલ્યાં.  આવા રુદનથી ટેવાઈ ગયેલાં દાક્તર, મેટ્રન અને પરિચારિકાઓનાં હૈયાં પણ ભરાઈ આવ્યાં. દીવાલો ધ્રૂજી ઊઠી કે આટલું લાગણીભર્યું કોઈ ગાંડાનું સ્વજન આજ સુધી આવ્યું એમ જાણ્યું નથી !

એક પરિચારિકા હાથમાંનો રૂમાલ ફરકાવી મંગુને પોતાના તરફ ધ્યાન ખેંચી બોલી, લે જોઈએ છે તારે ?

એ રૂમાલ પકડવા માની સોડ ત્યજી મંગુ એકદમ ઊભી થઈ. થોડો રૂમાલ પકડવા દીધા પછી એનો હાથ પંપાળી પરિચારિકા મીઠાશ ભર્યા શબ્દો બોલી, તું મારી પાસે રહીશ ને, બહેન ! હું તને સારુંસારું ખાવાનું આપીશ, નવાંનવાં કપડાં પહેરાવીશ. મંગુ એના મોં સામે તાકી રહી હતી એટલે  એ ક્ષણનો ઉપયોગ કરી લેતાં ચાલ આપું કહીને એનો હાથ પકડી આગળ કરી. પેલું બારણું અધખૂલું થઈ મંગુને ગળી ગયું.

મંગુ...મંગુ...ની કાળજું કંપી જાય તેવી ચીસ અમરતકાકીએ નાંખી. દાક્તરે આશ્વાસન આપતાં કહ્યું : ઘરડાં બા ! અને બાજુમાં ઊભેલા દીકરા તરફ આંગળી કરતાં જણાવ્યું : આ તમારા દીકરા જેવો મને પણ દીરકો ગણજો. દીકરીને દવાખાનામાં નહિ પણ તમારા દીકરાને ઘેર મૂકી જાઓ છો એમ માનજો.

આધેડ ઉંમરની, બાળવયમાં વિધવા થતાં  આ ક્ષેત્રમાં પડેલી મેટ્રને આશ્વાસન આફતાં કહ્યું, આજ સુધી તમે એનાં એક બા હતાં. આજથી હું એની નવી બા થઈ છું.

અમરતકાકી ડૂસકું ભરતાં બોલ્યાં, એને મૂંગા ઢોર જેટલુંય ભાન નથી. મેં એને આજ સુધી મારાથી અળગી કરી નથી. કુસુમને તમારા દવાખાનામાં મટ્યું એટલે મેં કાળજું કઠણ કરી... અને એમનો કંઠ રંધાઈ ગયો.

મેટ્રન : એ કુસુમ જેવી આ પણ થોડા વખતમાં ડાહી થઈ જશે. અમરતકાકીનું ડૂકસું શમ્યું છતાં એમની નજર પેલા બંધ બારણાને વીંધી મંગુ ઉપર મંડાયેલી હતી. મંગુએ જાણે એમને યાદ દેવડાવ્યું હોય તેમ એ બોલ્યાં. એ લુખ્ખો રોટલો ખાતી નથી. સાંજે વાળુમાં રોટલો દૂધમાં ચોળીને આપજો. દૂધ ના હોય તો દાળમાં.

અમરતકાકી કરુણ આંખ ભણી નજર માંડવાની મેટ્રનનીશક્તિ લુપ્ત થઈ હોય તેમ એણે નીચે દ્રષ્ટિ રાખી કહ્યું, સારું.

અમરકાકી : એને દહીં બહુ ભાવે છે. દરરોજ તો ના બને, પણ બીજે-ત્રીજે દહાડે  આપજો . એવું વધારાનું જે ખર્ચ થશે તે અમે આપીશું. જે એની ચાકરી કરતું હશે તેને પણ રાજી કરીશું.

અમરતકાકી અને દીકરો મંગુને મૂકી દવાખાનાની બહાર નીકળ્યાં ત્યારે બંનેનાં મો ઉપર શોકનાં વાદળ છવાયેલાં હતાં. મૂંગામૂંગા બંને બહાર ઊભેલી ઘોડાગાડીમાં બેસી વિદાય થયાં. ગાડીના ડાબામાં પગ મૂકતાં અમરતકાકીને  સાંભરી આવ્યું – દવાખાનામાં સૂવા ખાટલો આપતા હશે કે નહિ ? મંગુ નીચે સૂઈયેલી નથી એટલે જો ખાટલો નહિ હોય તે એને નહિ ફાવે. મનમાં થયું કે જો પાતાને અંદર જોવા જવા દીધી હોત તો આ ભાળવણી કરવાનું રહી ન જાત. ઓરડીમાં ખાટલો ન જોતા એટલે તરત સાંભરી આત.

દવાખાનામાં કામ કરનાર માયાળુ છે, ભલાં છે, એવી ખાતરી અમરતકાકીને થઈ હતી. પરંતુ એમને અંદર જવા દીધાં ન હતાં એટલે વસવસો રહી ગયો હતો કે આપણને નહિ ગમે તેવું હશે ત્યારે જ અંદર જવા નહિ દેવાનો કાયદો કર્યો હશે ને ? એને ટેકો આપતું હતું પેલું અધખૂલું બારણું, ભૂતની માફક ભમતી ગંદી, જથરપથર અને ભૂખે મરી ગઈ હોય તેવી બિહામણી ગાંડી હોય સ્ત્રીઓ ; એ સાથે અમરતકાકીને મંગુ પોતાને ન જોવાથી રતડી હોય તેવો સાદ સંભળાયો. એમની આંખોમાંથી આંસુ ચાલ્યાં. બાજુમાં બેઠેલી સ્ત્રએ પૂછપરછ કરી : કેમ બા રડો છો ? કોઈનું મયણું થયું છે ?

રાત્રે પોણા અગિયાર વાગ્યો ઘર આવ્યાં ત્યારે એમની વાટ જોતી પાડોશણ, જે એમની પિત્રાઈ થતી હતી તે જાગતી હતી. એમને માટે એણે રસોઈ કરી રાખી હતી. પરંતુ બંને જણે વાળુ કરવાની ના પાડી. સ્વજનના મરણનો ઘા તાજો હોય ત્યારે જેમ આગ્રાહ કરનારની જીભ ન ઉપડે તેન પાડોશણ ખેંચતાણ ન કરી શકી.

અમરતકાકીના અંતરમાં એક જ તંબૂરો વાગી રહ્યો હતો – મંગુ અત્યારે શું કરતી હશે ? પળેપળે એ જ વિચાર એમના  હૈયાને વીંધી રહ્યો હતો. કેટલી ઠંડી છે ! એને ઓઢાડ્યું હશ ? પેસાબ કરી પલાળ્યું હશે તો એની ઘાઘરી અને પથારણું બદલ્યાં હશે ?

જાણે મંગુ એમનો બોલ સાંભળવાની હોય તેમ એ બબડ્યાં :  બેટા! પેશાબ ન કરતી. ઓઢાડેલું કાઢી ન નાખતી. આ શબ્દ સૂતી વખતે એ કાયમ ઉચ્ચારતાં છતાં મંગુ અનો  અમલ કરતી નહિ. રાતે એણે પેશાબ કર્યો હોય તો એની  ઘાઘરી અને પથારી એ બદલી નાખતાં. મંગુ મોટી થઈ ગઈ છતાં પોતાની ભેગી એને સુવાડતાં, જેથી એ પેશાબ કરે તો પોતાને તરત ખબર પડે, જાગી અને ભીનામાં સૂઈ રહેવું ન પડે.

અમરતકાકી પોતાને પમ એના વગર પથારી સૂનીસૂની લાગતી હતી. મનમાં થયું – મારા ભેગી સૂવા ટેવાઈ ગયેલી એને ઊંઘ આવી હશે ? એ સાથે એની આંખો બાવરી બની પોતાને શોધતી હોય તેમ એમને દેખાયું. એમણે ઈસ ઉપર કપાળ કૂટ્યું – હું મા થઈને એને દવાખાને હડસેલીને આવતી રહી ? એમનાંથી ડૂસકું ભરાઈ ગયું.

બહારના ખંડમાં સૂતેલા દીકરાને પણ ઊંઘ આવી ન હતી. મા કરતાં એને સોમા ભાગવી મંગુ  સાથે માયા ન હતી છતાં એની છાતી ઉપર પણ વેદનાનો કાળમીંઢ પથ્થર મુકાઈ ગયો હતો. માનાં ડૂસકાં સાથે એની આંખમાંથી પણ આંસુ વહેવા લાગ્યાં.

પોતાને આટલી વેદના થાય છે તો માને શું-શું થતું હશે ? વેદના માના હૈયાનું માંસ કેવી ક્રૂર રીતે ચૂંચી રહી હતી તેનો સાક્ષત્કાર જીવનમાં પહેલી વખત દીકરાને થયો. એનું હૈયું  પોકારી ઊઠ્યું  : માનું આ દુ:ખ કોઈ પણ ઉપાયે ટાળવું  જોઈએ. દીરકો થઈને આટલું હું ન કરી શકું તો મારું જીવતર ધૂળ છે. એ સાથે એના અંતરે પ્રતિજ્ઞા કરી – મંગુને જીવતાં સુધી સારી રીતે પાળીશ વહુ એનાં મળમૂતર ધોવા તૈયાર નહીં હોય તો હું ધોઈશ ! એ સાથે વેદનાનો કાળમીંઢ પથ્થર એની છાતી ઉપરથી ખસી ગયો.

અમરતકાકીએ બીજું ડૂકસું ભર્યું હોત તો દીકરાએ તે ઘડીએ જ એમને પોતાની પ્રતિજ્ઞા જણાવી શાંત પાડ્યાં હોત. પરંતુ એ જંપી ગયેલાં લાગ્યાં એટલે સવારે હવે વાત એણ માની દીકરાએ ઊંઘવા આંખ મીંચી અને થોડી વારમાં એની આંખ મળી ગઈ.

વહેલાં પરોઢે, ઘંટીનો અને વલોણાનો મધુરો અવાજ ગામમાં ગુંજી રહ્યો હતો ત્યારે ગામ આખાને વીંધી નાખે તેવી ચીસાચીસ અમરતકાકીએ કરી મૂકી. જાગો રે...જાગો મારી મંગુને મારી નાખી રે...

દીરકો ખાટલામાંથી ઊછળી પડ્યો. પડોશી દોડી આવ્યાં. ઘંટીઓ અને વલોણાં થંભી ગયાં. જેણે  સાંભળ્યું તે દોડી આવ્યાં અને આવ્યા તેવાં હબકી ગયાં, અમરતકાકી મંગુની નાતમાં વટલાઈ ગયાં હતાં !

આવું હોય છે માનું દદિલ ! કોઈ પણ પથ્થર દિલના માણસની આંખમાં આંસુ આવી જાય છે.